Konwencja o Umowie Międzynarodowego Przewozu Drogowego Towarów (CMR) i Protokół podpisania sporządzone w Genewie dnia 19 maja 1956 r. (Dz. U. z 1962 r. Nr 49, poz. 238 z późn. zm.) stanowią przepisy prawa powszechnie obowiązującego w Polsce i znajdują zastosowanie do prawie wszystkich umów przewozu międzynarodowego. Konwencję stosuje się do wszelkich umów o zarobkowy przewóz drogowy towarów pojazdami, niezależnie od miejsca zamieszkania i przynależności państwowej stron, jeżeli miejsce przyjęcia przesyłki do przewozu i miejsca przewidziane dla jej dostawy, stosownie do ich oznaczenia w umowie, znajdują się w dwóch różnych krajach, z których przynajmniej jeden jest krajem umawiającym się.
Jednymi z najczęściej stosowanych w praktyce przepisów Konwencji CMR są te, które traktują o odpowiedzialności przewoźnika za uszkodzenie lub niedostarczenie towaru do miejsca przeznaczenia. W artykule postaramy się przedstawić podstawowe zasady odpowiedzialności przewoźnika w szczególnym przypadku wydania towaru osobie nieuprawnionej.
Uwagi ogólne
Na wstępie należy poczynić uwagę ogólną, zgodnie z którą przewoźnik odpowiada, jak za swoje własne czynności i zaniedbania, za czynności i zaniedbania swoich pracowników i wszystkich innych osób, do których usług odwołuje się w celu wykonania przewozu, kiedy ci pracownicy lub te osoby działają w wykonaniu swych funkcji.
Art. 17 ust.1 Konwencji CMR stanowi, iż przewoźnik odpowiada za całkowite lub częściowe zaginięcie towaru lub za jego uszkodzenie, które nastąpi w czasie między przyjęciem towaru a jego wydaniem, jak również za opóźnienie dostawy. Z kolei art. 23 ust. 1 zawiera postanowienie, że jeżeli na podstawie postanowień niniejszej Konwencji przewoźnik obowiązany jest zapłacić odszkodowanie za całkowite lub częściowe zaginięcie towaru, odszkodowanie to oblicza się według wartości towaru w miejscu i w okresie przyjęcia go do przewozu.
Przesłanki odpowiedzialności przewoźnika za wydanie towaru osobie nieuprawnionej
Szczególnym przypadkiem naruszenia Konwencji CMR przez przewoźnika jest wydanie towaru osobie nieuprawnionej.
Konwencja określa rygorystyczne zasady zmiany miejsca przeznaczenia towaru i odbioru go przez uprawniony podmiot. Po wydaniu listu przewozowego można wydać towar innemu podmiotowi niż wskazany na tym liście, jednak pod pewnymi warunkami. Naruszenie tych warunków, może prowadzić do odpowiedzialności przewoźnika za wyrządzoną odbiorcy/nadawcy szkodzie. Podmiotem uprawnionym do zmian w zakresie miejsca dostawy towaru jest odpowiednio albo nadawca labo odbiorca po przejściu prawa do rozporządzania towarem.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 Konwencji Nadawca ma prawo rozporządzać towarem, a w szczególności zażądać od przewoźnika wstrzymania przewozu, zmiany miejsca przewidzianego dla wydania towaru albo też wydania go odbiorcy innemu niż wskazany w liście przewozowym. W myśl ust. 3 Prawo do rozporządzania towarem należy jednak do odbiorcy już od chwili wystawienia listu przewozowego, jeśli nadawca uczynił o tym wzmiankę w liście przewozowym. Ust. 5 stanowi, iż Wykonanie prawa rozporządzenia towarem podlega następującym warunkom: a)nadawca albo w przypadku przewidzianym w ustępie 3 niniejszego artykułu odbiorca, który chce wykonać to prawo, powinien przedstawić pierwszy egzemplarz listu przewozowego, do którego powinny być wpisane nowe instrukcje wydane przewoźnikowi, oraz wynagrodzić przewoźnikowi wszelkie koszty i szkody, jakie pociąga za sobą wykonanie tych instrukcji. Natomiast zgodnie z ust. 7: Przewoźnik, który nie wykona instrukcji wydanych w warunkach przewidzianych w niniejszym artykule lub który zastosuje się do takich instrukcji nie zażądawszy przedłożenia pierwszego egzemplarza listu przewozowego, odpowiada wobec osoby uprawnionej za powstałą stąd szkodę.
Zgodnie z art. 13 ust. 1 zd. 2 Konwencji CMR jeżeli stwierdzono zaginięcie towaru lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu przewidzianego w artykule 19, odbiorca może w imieniu własnym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umowy przewozu. Konwencja CRM przyznaje zatem odbiorcy możliwość wykonywania "praw wynikających z umowy przewozu", nie zawierając żadnych ograniczeń. Do praw tych należy w szczególności: prawo żądania wydania towaru, prawo rozporządzania towarem, prawo wydawania instrukcji w razie przeszkód w przewozie, prawo żądania odszkodowania, prawo żądania przewoźnego, cła i innych wydatków poniesionych w związku z przewozem towarów.
Co ważne z punktu widzenia zasad odpowiedzialności przewoźnika, zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym m.in. w wyroku z dnia 19 lutego 2002 r., sygn. akt IV CKN 732/00, wydanie towaru osobie nieuprawnione stanowi niedbalstwo, które w konsekwencji jest podstawą do stosowania 3 letniego (a nie rocznego) terminu przedawnienia: Odpowiedzialność przewoźnika za zaginięcie lub uszkodzenie towaru przewidziana w art. 17 ust. 1 Konwencji CMR jest odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka, o czym świadczy konstrukcja przesłanek egzoneracyjnych, zwalniających przewoźnika od odpowiedzialności. Prawidłowo Sąd Apelacyjny przyjął, że pozwany nie wykazał, aby zachodziła którakolwiek z tych przesłanek (art. 17 ust. 2 Konwencji CMR). Do wydania towaru osobom nieuprawnionym doszło wskutek braku należytej staranności ze strony kierowcy będącego pracownikiem przewoźnika. Brak staranności dotyczył zarówno zaniechania sprawdzenia tożsamości osób, które zgłosiły się po odbiór towaru, nieuczestniczenia przy dokonywaniu odprawy celnej, a także zastosowania się do zleceń rzekomego odbiorcy bez żądania okazania pierwszego egzemplarza listu przewozowego z wpisanymi nowymi instrukcjami. Wskazane okoliczności stanowią wystarczającą podstawę do przypisania pozwanemu odpowiedzialności, na podstawie art. 17 ust. 1 Konwencji CMR, za utratę towaru, w wyniku jego wyłudzenia przez osoby trzecie. Niedbalstwo kierowcy wyklucza możliwość skorzystania przez przewoźnika z przepisów wyłączających lub ograniczających jego odpowiedzialność (art. 29 Konwencji CMR).
Również z uwagi na powyższe stanowisko orzecznicze, co do zasady niemożliwym będzie zwolnienie się przewoźnika z odpowiedzialności na podstawie art. 17 ust. 2 Konwencji CMR. Zgodnie bowiem z tym przepisem: Przewoźnik jest zwolniony od tej odpowiedzialności, jeżeli zaginięcie, uszkodzenie lub opóźnienie spowodowane zostało winą osoby uprawnionej, jej zleceniem nie wynikającym z winy przewoźnika, wadą własną towaru lub okolicznościami, których przewoźnik nie mógł uniknąć i których następstwom nie mógł zapobiec. W omawianym przypadku nie zajdzie żadna z wyżej wskazanych przyczyn egzoneracyjnych.
Potwierdza to również treść art. 29 ust. 1 Konwencji CMR, w myśl którego: Przewoźnik nie ma prawa korzystać z postanowień niniejszego rozdziału, które wyłączają lub ograniczają jego odpowiedzialność albo które przenoszą na drugą stronę ciężar dowodu, jeżeli szkoda powstała wskutek złego zamiaru przewoźnika lub jego niedbalstwa, które według prawa obowiązującego w miejscu prowadzenia sprawy sądowej uważane jest za równoznaczne ze złym zamiarem.
Co istotne to list przewozowy jest dokumentem, który określa podmiot uprawniony do odbioru przesyłki. Powyższe ma również w pełni zastosowanie do sytuacji, kiedy transport jest wykonywany przez podwykonawcę przewoźnika, któremu zlecił on transport towaru. W takim przypadku w liście przewozowym jest wpisany zazwyczaj inny nadawca, niż podmiot zlecający przewóz podwykonawczy. Przewoźnik - podwykonawca faktycznie wykonujący przewóz dysponuje w takiej sytuacji zleceniem pisemnym lub mailowym potwierdzającym zlecenie mu wykonanie transportu. Co istotne treść zlecenia nie może w żaden sposób modyfikować postanowień listu przewozowego. Dla ustalenia odbiorcy przesyłki zawsze miarodajna dla faktycznego przewoźnika jest treść listu przewozowego, na podstawie którego odbywa się przewóz. Zmiana miejsca przeznaczenia przesyłki może zostać dokonana na warunkach opisanych wyżej (art. 12 Konwencji CMR) Zmiana taka nie jest możliwa na skutek zlecenia pisemnego, mailowej czy telefonicznego ani innej dyspozycji telefonicznej, faksowej, e-mailowej lub podobnej, lecz tylko za przedstawieniem przewoźnikowi wykonującemu przewóz pierwszego egzemplarza listu przewozowego. Do listu tego powinny być wpisane nowe instrukcje wydane przewoźnikowi.
Podsumowanie
Podsumowując, Konwencja CMR w sposób rygorystyczny określa warunki zmiany miejsca dostarczenia przesyłki lub odbiorcy. Nie zastosowanie się przez przewoźnika do tych zasad, może skutkować pełną odpowiedzialnością za niedostarczenie towaru do miejsca przeznaczenia wskazanego w liście przewozowym.
